Sau một chặng đường dài hơn mười ngàn cây số , thay đổi máy bay đến mấy lần – chúng tôi mới về được đến quê hương . Vì múi giờ thay đổi , vợ chồng chúng tôi cũng không ngủ được ngay- thức gần trắng đêm đến gần sáng mới chợp được một ít thì giật mình tỉnh giấc vì cái loa phường .

Các cụ ta có câu “giời đánh còn tránh miếng ăn”, ta cũng có thể nói như vậy với giấc ngủ – rằng “trời đánh còn tránh giấc ngủ”. Vâng, không bực, không bức xúc sao được khi những người có việc phải thức đêm thức hôm, làm ca làm kíp đang mơ màng trong giấc ngủ thì bất thần bị dựng đứng dậy bởi một âm thanh rú rít phát ra từ chiếc loa phường, kèm đó là tiếng hát với kích cỡ âm thanh tưởng có thể làm người yếu bóng vía phải giật mình hoảng hốt:
“Hà Nội ơi có tự bao giờ/ Bốn nghìn năm chói chang rạng rỡ/ Hà Nội ơi náo nức bài ca/ Vẫn âm vang trong tâm hồn ta…”.
Bình thường thì những câu hát như thế, lại được cất lên từ giọng ca trong vắt của một nữ ca sĩ, sẽ khiến tôi xốn xang xúc động. Nó có thể khiến tôi, dù đang làm gì cũng có thể tạm ngưng ít phút để lắng nghe cho hết, cho “trọn gói” cái tấm tình yêu mến, tự hào về Thủ đô ngàn năm yêu dấu đã được người nhạc sĩ kết tinh trong những câu hát tuyệt vời kia. Vậy mà từ nhiều ngày nay, tôi – và không chỉ riêng tôi – bỗng có một phản xạ khó chịu, thậm chí là… ác cảm khi “gặp” mấy câu hát trên. Tại sao chúng tôi lại thay đổi thái độ nhanh đến vậy, “vô lý” đến vậy?
Sau mấy câu hát trên, một giọng nghiêm ngắn thông báo: “Đây là buổi phát thanh của phường…”. Thú thật, hôm đầu gặp “sự cố” này (nói “sự cố” vì cũng khá lâu rồi, việc “phát thanh” của “đài phường” chỗ tôi đã bị cho dừng – chắc là do nhiều ý kiến phản ảnh trên công luận?), tôi cứ ngỡ có chuyện gì nghiêm trọng lắm, khẩn cấp lắm, nên cực chẳng đã người ta mới lại dùng tới phương thức truyền thông cổ lỗ sĩ như vậy. Nhưng không, tin đầu tiên mà “đài phường” muốn thông báo: Ấy là họ nhắc nhở người dân trong khu vực mình quản lý tham gia tổng vệ sinh, làm sạch đường phố, cụm dân cư trong ngày thứ bảy. Thông tin trên được phát ra khi đồng hồ chỉ con số… 6h15′.

Theo lẽ bình thường, hẳn nhiều người sẽ nghĩ, việc kêu gọi người dân tham gia tổng vệ sinh, làm sạch môi trường trong ngày nghỉ là cần thiết lắm chứ. Tôi cũng đồng ý như thế. Song nên nhớ là môi trường sống của con người đâu chỉ có việc quét dọn vệ sinh, đâu chỉ có việc ngăn chặn bụi bặm. Trong những thứ ô nhiễm: “ô nhiễm không khí”, “ô nhiễm nguồn nước”… người ta còn nói tới “ô nhiễm tiếng ồn”. Thế mới có chuyện, ở những nước tiên tiến, người ta nghiêm cấm và phạt nặng hành vi bấm còi hơi khi xe đi vào thành phố, vào khu đông dân, mới có chuyện một danh ca bị cảnh sát “hỏi thăm” chỉ vì… tập hát lúc đêm khuya, gây ảnh hưởng tới sinh hoạt của hàng xóm.

Hiện nay, Nhà nước ta đang cố gắng để bảo đảm cho người dân một môi trường sống thanh sạch. Tôi nghĩ, môi trường không chỉ là bầu không khí không bị ô nhiễm mà còn là ánh sáng, là âm thanh biết tắt, biết dừng lúc cần thiết. Vả chăng, chúng ta cần để ý hơn tới những đối tượng là công nhân làm ca làm kíp. Họ sẽ rất mệt mỏi khi ở đầu hồi nhà mình có những chiếc loa công cộng sà sã rót âm thanh vào tai họ khiến họ không thể chợp mắt. Vả chăng, hiện ở Hà Nội, hầu như chỗ nào chúng ta cũng có lực lượng “tổ dân phố”, vậy sao chúng ta không huy động họ vào những việc – như việc nhắc nhở bà con tham gia tổng vệ sinh – như đã nói ở trên?

Trước đây ít lâu, trên Báo Nhân dân, tôi có đọc được trong mục “Ý kiến bạn đọc” một bài viết nêu hiện tượng những chiếc loa truyền thanh của phường gây ồn ào, ảnh hưởng tới chất lượng công việc của một số cơ quan nhà nước. Cuối bài, tác giả kiến nghị nên chuyển thời gian phát thanh sang sau giờ hành chính. Đã một thời gian (dễ tới hơn năm), tôi thấy việc “phát thanh” của “đài phường”, cụ thể là khu vực tôi ở, đã bị dừng. Vậy rồi không hiểu sao nó lại được “phục sinh” và hiện nay, gần như vài ba ngày nó lại “phát sóng”, và đa phần là phát vào lúc rất sớm, khi nhiều người còn chưa kịp thức giấc.

Tiếng loa phường cũng vang lên những bài ca cách mạng tạo nên một sự phấn khích, đặc biệt đối với lớp thanh niên các đô thị miền Nam lần đầu được nghe loại “nhạc đỏ” hùng tráng, góp phần thúc giục họ gia nhập thanh niên xung phong đi xây dụng những vùng kinh tế mới hay tòng quân nhập ngũ chống quân xâm lược ở biên giới Tây Nam, rồi đến biên giới phía Bắc… Những thị dân miền Nam, nhất là những người có tuổi, lúc đầu không khỏi khó chịu nhưng rồi dần dà cũng quen. Huống chi thời bấy giờ đất nước còn khó khăn, với chế độ bao cấp thì cái loa phường lại rất có ích cho bà con nghe thông báo ngày giờ sắp hàng mua gạo mì, mắm muối, chất đốt…

Bước sang thời kỳ đổi mới, xóa bỏ bao cấp thì nhiệm vụ của chiếc loa phường cũng nhạt nhòa theo, vì không còn phải thông báo hàng hợp tác xã tiêu thụ mới về, đi xếp hàng mua nhu yếu phẩm tem phiếu nhưng nó vẫn tồn tại để thông báo này nọ… Nhưng rồi với sự phát triển ào ạt của các phương tiện truyền thông như hiện nay, những tưởng cái loa phường đã phải nằm trong viện bảo tàng hay làm vật lưu niệm của các cán bộ văn hóa thông tin phường. Thế nhưng rất lạ là vào năm thứ 14 của thế kỷ 21 mà cái loa phường vẫn “sống hùng sống mạnh” ngay tại Hà nội – một “trung tâm văn hóa – khoa học – kinh tế của cả nước”!

Bạn tôi là một giáo viên có trên 30 năm đứng lớp, chắt chiu dành dụm mua được cái nền đất ở vùng ven, nay là quận Hoàn Kiếm. Năm rồi về hưu, bạn tôi mới cất được căn nhà nhỏ khang trang, anh về quê rước cha lên thành phố để chữa bệnh. Ông cụ đã gần 90, bị nhiều bệnh như suy tim, huyết áp, mất ngủ… Trước đây cụ ở dưới quê với người con cả, anh của bạn tôi, đời sống khó khăn, thiếu thốn. Bạn tôi rất vui vì được hầu hạ, chăm sóc trả hiếu cha những ngày cuối đời. Với đồng lương hưu ít ỏi, bạn tôi phải lãnh dịch và biên tập sách cho một công ty xuất bản để kiếm thêm thu nhập lo cho cha. Nhưng ngay những ngày đầu tiên về nhà mới và rước cha già lên, anh bạn tôi phải khổ sở đối phó với… cái loa phường! Khi xây nhà, mải lo bao chuyện, anh không để ý cách nhà anh mấy mét, trên cột điện bên kia con hẻm đã gắn sẵn hai cái loa mà ban ngày nó im thin thít. Anh lo nhất là cha anh có nguy cơ bệnh nặng thêm. Ông cụ vốn đã bị bệnh mất ngủ, gần sáng cụ vừa chợp mắt thì tiếng loa phường ré lên, có khi kêu “khẹc khẹc” vì loa quá cũ kèm với giọng đọc lè nhè ngái ngủ, vấp váp của ông phát thanh viên phường chĩa thẳng vào phòng ông cụ. Anh bạn tôi vội lấy bông gòn nhét vào tai cụ nhưng chẳng ăn thua gì, tiếng loa vẫn tiếp tục “tra tấn” ông cụ và mọi người. Bạn tôi chẳng dịch sách, biên tập gì được! Đứa con gái út của anh cũng không thể học bài buổi sáng! Ông cụ nhất quyết đòi về lại quê dù bạn tôi tha thiết xin cha ở lại để vợ chồng anh được chăm sóc thuốc thang… Cuối cùng vợ chồng anh phải chọn giải pháp “bỏ của chạy lấy người”: Anh treo bảng bán nhà, còn gia đình anh chạy đi thuê một căn nhà cấp bốn gần bờ sông ở tạm cho cha chữa bệnh, chờ bán nhà để mua chỗ khác.

Cứ khoảng 4 giờ chiều hàng ngày, bà Hoàng Thị Gái ru thằng cháu nội 5 tháng tuổi ngủ để bà đi nấu cơm chiều. Đứa bé vừa ngủ được chừng 15 phút thì tiếng loa phóng thanh oang oang vang lên ngay bên ngoài nhà bà.
“Nhiều dấu tích của thời chiến dần phai nhạt trong một đất nước Việt Nam đang hiện đại hóa nhanh chóng, nhưng có một thứ vẫn còn: mạng lưới loa phóng thanh trên khắp cả nước”, phóng viên AP viết về hệ thống loa phường và nỗ lực đưa tin đến dân bằng Internet của một chủ tịch phường ở Hà Nội.

“Thằng bé khóc thét cả lên, mặt mày tím cả”, bà Gái, 61 tuổi, nói. “Mãi mà nó vẫn không quen được”.

Hệ thống loa phóng thanh ở các phường, xóm, từ lâu là công cụ để chính quyền các địa phương tuyên truyền và cung cấp thông tin hàng ngày, vào mỗi sáng và mỗi chiều, mỗi buổi phát 30 phút.

Nay một chính trị gia thông thạo web và Internet đang muốn đưa các thông điệp từ “loa phường” lên mạng, để cư dân tùy ý đọc những lúc rảnh rỗi.

Thời chiến tranh với Mỹ, hệ thống loa phường giúp cảnh báo cho người dân về các cuộc ném bom của máy bay địch. Ngày nay, loa phường vừa phát tin địa phương, chỉ thị hay quyết định của chính quyền, vừa phát những bài ca yêu nước.

“Tôi phải thừa nhận rằng những người sống gần những cái loa rất khổ. Tiếng loa cứ xói vào tai họ”, chủ tịch phường Khương Mai, Hà Nội, Phạm Văn Hiện nói.

Hiện, 38 tuổi, là một trong khoảng 500 vị dân bầu như vậy ở thành phố này. Và cũng như các quan chức dân bầu tốt khác, ông chú ý đến mong muốn của dân chúng. Chiến dịch nhằm giảm ảnh hưởng của loa phường do Hiện đưa ra nhận được phản ứng tích cực từ các chatroom, blog và báo mạng.

“Thử tưởng tượng nếu anh sống cạnh cái loa, ai đó trong nhà anh ốm thập tử nhất sinh mà ngày ngày được nghe bài hát ‘Chưa có bao giờ đẹp như hôm nay'”, một cư dân Hà Nội tên là Trần Hùng viết trên báo Tiền Phong điện tử.

“Thật kinh khủng”, Hùng viết tiếp. “Nếu hàng xóm nhà tôi mà gây ồn như thế, tôi sẽ đưa họ ra tòa. Thế mà loa phường cứ gây ô nhiễm tiếng ồn mãi”.

Hiện cho biết sáng kiến của anh nhận được phản hồi tích cực từ một số quan chức cấp cao. Anh nói chỉ muốn chứng minh rằng hệ thống thông tin có thể được hiện đại hóa, rằng người dân có thể được “chọn nghe hay buộc phải nghe loa phường mà thôi”.

Có hàng nghìn thôn xóm và phường ở Việt Nam có hệ thống loa phát thanh, tất nhiên 577 phường của Hà Nội không là ngoại lệ. Thông tin phát trên loa thường được soạn cho hợp với cư dân địa phương, và kèm cả các thông tin được rót xuống từ Bộ Văn hóa.

Phường Khương Mai của Hiện có 60 loa, phát đi thông điệp được đọc từ một căn phòng nhỏ. Những ngày này, phát thanh viên là cô Trần Ánh Tuyết, nhân viên 33 tuổi. Cô đọc một văn bản của chính quyền có tên “Gia đình Hạnh phúc”, cung cấp thông tin về tổng điều tra dân số. Sau đó, đến phần kêu gọi cư dân “làm giàu đời sống tinh thần” bằng cách hạn chế xem TV và tham gia vào các sự kiện văn hóa.

“Hãy làm cho Hà Nội đẹp hơn trong mắt bạn bè quốc tế”, Tuyết đọc, kêu gọi cư dân tạo một môi trường “lịch sự và có văn hóa”.

Trang web mà Hiện tạo ra cung cấp thông tin về phường Khương Mai, chứa đựng tất cả nội dung mà loa phường đã đọc, cộng thêm hàng loạt tin tức khác, từ chuyện lụt lội trong phường đến chuyện một thầy bói Nga dự đoán tương lai của tổng thống Mỹ Obama. Hiện cho biết hơn nửa số hộ gia đình trong phường có thể tiếp cận Internet, ngoài ra còn có các quán cà phê mạng trên địa bàn.

Trang web đã nhận được 800.000 hit kể từ khi ra mắt hồi năm ngoái. Báo mạng và cả truyền hình quốc gia đã làm phóng sự về công việc của anh.

Cứ đến 7 giờ sáng, khi loa phường lên tiếng, cô gái Nguyễn Thị Oanh 23 tuổi lại vùi đầu vào trong chăn. “Ai mà quan tâm đến những tin họ đọc?”, cô nói. “Âm thanh thì chán, nghe cứ như bị ngạt mũi í”.

Ở tuổi 68, bà Nguyễn Thị Phương đủ già để nhớ những ký ức thời chiến tranh. “Mỗi khi có loa báo động, chúng tôi lao xuống hầm để tránh bom”, bà kể. “Những cái loa ấy đã cứu mạng bao người”.

Nhưng bây giờ, chúng cũng có lúc gây phiền toái, bà Phương nói. “Đưa thông tin lên mạng là ý tưởng quá hay”.

Nhà văn Nghiêm Lương Thành đã viết hẳn một truyện ngắn rất độc đáo mang tên: “Đây là nhà của tôi”, kể về một anh chàng, sau rất nhiều cố gắng đã mua được một căn nhà trong phố cổ đẹp như mơ, với giá rẻ bất ngờ.

Anh chàng chuyển bà mẹ đang ốm và vợ vừa đẻ con thơ về ngôi nhà ấy, tự hào ưỡn ngực nói rằng: “Đây là nhà của tôi” đầy khoái cảm. Không ngờ, sáng hôm sau, sự rẻ bất ngờ ấy được trả lời bằng việc chiếc loa phường ngay sát nhà rinh rả từ sáng sớm, “tra tấn” tinh thần ngày ngày qua ngày khác, khiến niềm vui hóa thành nỗi cám cảnh và tìm mọi cách để bán nhà. Hóa ra, thời buổi đất cát đắt hơn vàng, lại ở khu phố cổ, không có cách gì ghìm cương được tốc độ phi mã của bất động sản, thì sức “công phá” của chiếc loa thật là mạnh mẽ.

Tôi cũng thấy đó đây, rất nhiều ý kiến chỉ trích, đến mức phẫn nộ về những chiếc loa phường, nó là “thủ phạm” gây nên những bất tiện, thậm bất tiện cho cuộc sống của người dân, nhất là những nhà nào bị loa chõ vào. Nào là từ sáng tinh mơ đã khọt khẹt rền rĩ, nào thì bản tin đông tây, nào thì tình hình dịch bệnh, nào thì thiếu tin phải lắp nhạc cho đủ giờ…
Lúc ré lên như phải bỏng, lúc lại thều thào như ông già hết hơi, chưa kể đôi lúc còn nói ngọng, nói giọng “địa phương”, cái loa đã bị “kết tội” là đi lùi thời đại, lỗi thời trong lúc báo chí, truyền hình và Internet phổ cập đến cả bậc tiểu học. Bản thân tôi, có lần đưa vợ đi ăn sáng ở quán Ngon, ngay địa điểm rất đẹp trên đường Trần Hưng Đạo cũng từng dở khóc dở cười vì… cái loa phường mở không đúng lúc, đặt không đúng chỗ.
Công bằng mà nói, sự khó chịu ấy là đúng. Giữa Thủ đô văn minh hiện đại, cuộc sống con người cần có sự phân định rạch ròi giữa làm việc và nghỉ ngơi, cộng đồng, cá nhân và thông tin được cập nhật theo từng giây, từng phút thì sự xuất hiện, tồn tại của những chiếc loa phường, chỉ phát sóng ngày hai ba lần xem ra là bất hợp lý. Đến cả một người sắc sảo như nhà văn Phan Thị Vàng Anh còn đứng ra làm một bộ phim tài liệu về chiếc loa phường, thì phải nói là mức độ “quan trọng” của chiếc loa đối với đời sống của người Hà Nội như thế nào.

Xem xong phim “Trong phường Thành Công có làng Thành Công“, có người cười ngả nghiêng vì những sinh hoạt hàng ngày hết sức vui vẻ, đời thường như việc bắc đường dây, phát thông tin cho ai cũng nghe được, rồi việc bà con len lén leo lên phá loa hoặc xoay hướng lên trời, nhưng cũng có người dừng lại lâu nhất ở hình ảnh cuối cùng, ngậm ngùi với hình ảnh chiếc loa một mình cô độc trên cao, lặng lẽ với ngõ sâu hun hút, với ánh đèn điện góc tối góc sáng. Có lẽ, họ cũng như tôi, đang thầm mơ về một thời hoàng kim của những chiếc loa.
Ấy là khi Hà Nội chiến tranh, những chiếc loa đã phát huy hết công suất của mình để cập nhật đến toàn thành phố tình hình chiến thắng của quân dân ta, kịp thời động viên và tuyên dương tinh thần chiến đấu. Rồi những khi xây dựng CNXH, những chiếc loa cũng là một phương tiện khích lệ lòng dân, tạo nên những niềm vui náo nức.

Ngày đất nước hoàn toàn giải phóng, ngày Quốc khánh, ngày kỷ niệm những sự kiện trọng đại, trong không khí cờ hoa tưng bừng thuở ấy, chắc hẳn không gian sẽ bớt rộn rã tươi vui nếu không có sự góp mặt của những “tiếng nói vô hình” ấy. Có lẽ, với rất nhiều người dân, đặc biệt là những văn nghệ sĩ, kỷ niệm với chiếc loa phóng thanh công cộng là không hề ít.
Giờ, đã hết vai trò, nhiệm vụ lịch sử của mình, những chiếc loa có lẽ cần được nghỉ ngơi, thậm chí cần được đưa vào viện bảo tàng, vì nhìn thấy nó là người ta sẽ nghĩ ngay đến một thời kỳ lịch sử đầy khó khăn gian khổ nhưng cũng rất tươi vui của Hà Nội chứ không phải kéo dài tác dụng của mình đến mức bị lên án như ngày nay. Theo tôi, những cái loa không có tội, mà chính là nếu tiếp tục sử dụng thì phải vận hành nó ra sao, vào giờ giấc như thế nào.
Hàng ngày, đi qua những khu phố, nhất là phố cổ của Hà Nội, nhìn những chiếc loa cũ kĩ hoen gỉ như những chiến binh già nua hết thời trận mạc, xiêu vẹo trên những cột điện, cổ bị tròng trăm ngàn lượt dây dợ lằng nhằng, ngẩn ngơ nhìn phố xá tấp nập, tự dưng cứ thấy cám cảnh thế nào.

Qua câu chuyện trên, thiết nghĩ đã đến lúc các ngành thông tin – truyền thông nên cho các loa phường “nghỉ hưu” vì nó đã “hoàn thành nhiệm vụ” rồi; hoặc nếu cần thì dời ra vùng sâu vùng xa ở ngoại thành – những nơi có thể còn cần đến chúng. Dân trong nội thành thiếu gì kênh thông tin từ báo, truyền hình, Internet.

VA