VA : Khế ước xã hội trong triết học và chính trị học là một học thuyết mô tả việc con người cùng thỏa thuận từ bỏ trạng thái tự nhiên để xây dựng cuộc sống cộng đồng. Về mặt luật pháp, khế ước xã hội thể hiện cụ thể là một tờ khế ước, một bản hợp đồng trên đó các thành viên xã hội thống nhất các nguyên tắc để cùng chung sống với nhau.
Lý thuyết về khế ước xã hội lần đầu tiên được Thomas Hobbes đưa ra khi ông cho rằng con người ban đầu vốn sống ở trạng thái tự nhiên, trong tình trạng vô chính phủ, khi chưa hề có sự cưỡng bức có tổ chức lên mỗi cá nhân. Con người qua khế ước xã hội từ bỏ những quyền tự do tự nhiên của mình để được hưởng sự an toàn và trật tự của xã hội văn minh.
Theo Hobbes, con người sơ khai sống thành bầy đàn để cùng chống lại các kẻ thù, nhưng không có gì ràng buộc giữa họ. Quyền sở hữu không tồn tại dẫn đến chuyện tất cả mọi người đều có thể sở hữu tất cả mọi vật. Leviathan, hay trạng thái tự nhiên của loài người cũng là tên tác phẩm để đời của Hobbes, mô tả chính xác một sự hỗn độn vô chính phủ mà theo đó vì xã hội chưa công nhận rạch ròi thế nào là sở hữu cho nên mọi người có thể sẵn sàng gây chiến với người khác để giành lấy cái mình muốn. Xã hội Leviathan, tuy là xã hội tự do tuyệt đối, nhưng chẳng đem lại lợi ích cho bất kỳ ai kể cả kẻ mạnh, vì con người dù mạnh đến đâu cũng không thể đơn độc làm theo ý mình được. Con người buộc phải hy sinh một phần tự do để có thể chung sống với nhau trong hòa bình. Nói cách khác con người buộc phải thống nhất với nhau những nguyên tắc cộng đồng để tránh phải sống nơm nớm trong nỗi lo sợ bảo vệ tính mạng và những gì mình có.
Lý thuyết về khế ước xã hội được John Locke kế thừa và phát triển. Locke xây dựng chi tiết cụ thể từng giai đoạn phát triển từ trạng thái tự nhiên dẫn đến sự hình thành nhà nước qua khế ước xã hội và đi đến quan điểm về chủ quyền của nhân dân đối với nhà nước dù cho đó là nhà nước chuyên chế. Được biết đến trước hết là một nhà triết học theo trường phái duy nghiệm (empiric), Locke cũng là một tư tưởng gia xuất sắc trên lĩnh vực chính trị và xã hội. Locke cố gắng giải thích trước hết quyền sở hữu được con người định nghĩa với nhau thông qua các thỏa hiệp. Bắt đầu từ việc chiếm hữu bằng sức mạnh, con người dần dần tìm cách sở hữu bằng lao động. Một khi vấn đề sở hữu được giải quyết, con người đã có đủ các tiền đề cần thiết để đi đến các thỏa hiệp cao hơn về cuộc sống cộng đồng. Khế ước xã hội chính là bản thỏa hiệp của các thành viên cộng đồng, theo đó một con người sẽ từ bỏ quyền tự do tự nhiên – đổi lại anh ta trở thành một thành viên, được cộng đồng che chở và công nhận. Đối với một quốc gia, nhà nước là tập hợp những người đại diện đứng ra bảo đảm sự tôn trọng bản thỏa ước.
Jean-Jacques Rousseau tiếp tục đi xa hơn khi cho rằng quyền lực phải được trao cho những người đại diện cho ý chí nguyện vọng của quần chúng. Trong tác phẩm “Du Contrat Social” – Khế ước xã hội – Rousseau, tiếp nối tư tưởng của Hobbes, đã mô tả quá trình hình thành các thỏa ước xã hội: một quá trình mà sức mạnh bắt đầu nhường chỗ cho định chế, lực (forces) nhường chỗ cho quyền (hay quyền lực: pouvoir, power) Chính trị ra đời như một nhu cầu tất yếu của loài người để tổ chức xã hội. Đối với một đất nước,
Hiến Pháp chính là bản Khế ước xã hội cơ bản nhất, nền tảng cho tất cả các thỏa ước khác của cộng đồng. Thông qua hiến pháp, con người chính thức đánh đổi quyền tự do tự nhiên để trở thành một công dân, chính thức đánh đổi một phần quyền tự do quyết định của mình vào tay một số người cầm quyền (và do đó anh ta trở thành người bị trị) để có được sự che chở của xã hội, đại diện bởi luật pháp. Để cho bản hợp đồng trao đổi này được công bằng, trong Khế ước xã hội cần phải định rõ nguyên tắc lựa chọn người cầm quyền. Nguyên tắc bình đẳng thể hiện ở chỗ ai cũng có thể lên nắm quyền miễn là được đa số thành viên ủng hộ. Về phía người cầm quyền, đối trọng với quyền lực anh ta có, là những ràng buộc về mặt trách nhiệm với cộng đồng. Nếu người cầm quyền không hoàn thành trách nhiệm của mình, bản hợp đồng giữa anh và cộng đồng phải bị coi như vô hiệu, và cộng đồng phải có quyền tìm ra một người thay thế mới.
Chính những ý tưởng này đã châm ngòi cho cả cuộc Cách mạng Pháp và Mỹ. Thomas Jefferson, một trong những người là Cha đẻ của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ và bản Tuyên ngôn Độc lập tiếp tục hoàn thiện lý thuyết khi cho rằng quyền tự nhiên của con người phải là một phần của khế ước xã hội và quyền lực của nhà nước chỉ có thể thực hiện khi xuất phát từ sự đồng thuận của chính những người bị trị.
Nhìn chung, khế ước xã hội thường được nhìn nhận dưới góc độ một xã hội, một quốc gia. Tuy nhiên tư tưởng về khế ước xã hội không hề bị giới hạn ở đó. Chỉ cần có hai người là đã có thể cho ra đời một bản thỏa ước (giữa họ). Doanh nghiệp chính là một trường hợp khác vận dụng tinh thần khế ước. Bản điều lệ doanh nghiệp chính là khế ước xã hội giữa những người góp vốn. Điều lệ doanh nghiệp quy định sự tồn tại, nguyên tắc hoạt động của doanh nghiệp, quyền lợi và nghĩa vụ của các thành viên. Giám đốc doanh nghiệp là người đại diện cho doanh nghiệp cũng như Chủ tịch nước là người đại diện cho đất nước, tuy rằng hai bản khế ước này không có cùng quy mô như nhau. Quan điểm chúng ta thường gặp là coi giám đốc doanh nghiệp cũng giống như nhân viên doanh nghiệp. Ông ta bị ràng buộc với doanh nghiệp bằng một hợp đồng lao động và được trả lương cao hơn vì công việc quản lý xứng đáng được trả lương cao hơn. Quan điểm này vấp phải một rào cản vô cùng lớn trong hệ thống luật các nước phát triển, nhất là luật của nước cộng hòa Pháp, quê hương của Rousseau. Khi Tổng thống phạm sai lầm, người ta không sa thải tổng thống như ban quản trị doanh nghiệp sa thải giám đốc. Nếu tinh thần bình đẳng được tôn trọng, nhà nước cũng là một pháp nhân như doanh nghiệp và do đó cần phải có những định chế đặc biệt đối với giám đốc doanh nghiệp trong trường hợp ông ta không thực hiện được bản hợp đồng của mình.
Triết lý về sự bình đẳng trong “Khế ước xã hội” của Jean-Jacques Rousseau
Ngô Kiến Nam
Nó đã thay đổi tận gốc rễ cách tôi suy nghĩ và hành động, nó đã giúp tôi hiểu cuộc sống ở xứ người. Nó giúp tôi có cái nhìn rõ ràng và đúng hơn về mọi việc diễn ra trong cuộc sống. Nó như là kim chỉ nam tuyệt vời cho những ai đang bế tắc trong việc muốn nói lên “cái tôi” một cách đúng mực trong một xã hội mà cái “tôi” của mỗi người đều lớn, như tôi đã từng như thế.
Cuốn sách mang một ý nghĩa triết học xã hội to lớn vào những năm 70 thế kỉ 18 ở châu Âu, để từ nền tảng triết lý đó mà quyển “Du Contrat social” (dịch tiếng việt : Khế ước xã hội của dịch giả : Giáo sư Dương Văn Hóa) của nhà triết học, xã hội học Jean Jacques Rouseau đã thành nền móng để xây dựng một xã hội bình đẳng trong mô hình thế giới mới.
Điều tôi học được từ cuốn sách là dưới góc nhìn và phân tích của một bác sĩ tâm lý cũng là tiến sĩ về tâm lý học: nói về vấn đề “cách thức phê bình, và đánh giá một sự việc, một hành động”.
Trước thời điểm nửa sau thế kỉ 18, xã hội Pháp vốn nổi trội lên những hiện tượng trái với “luân lý” trước đây, cũng như những bạo hành trong học đường, trong gia đình và trên phạm vi quốc gia. Các tổ chức xã hội nhằm bảo vệ trẻ em, bảo vệ công nhân mở ra nhiều hơn. Lúc này các nhà xã hội và triết học mới đặt lại vấn đề:
*Vì sao con cái phải nghe lời cha mẹ trong khi có rất nhiều cha mẹ không có ý thức nuôi dạy con, vì sao trò phải nghe thầy trong khi có rất nhiều thầy không ra thầy, và vì sao người dân lại phải tuân theo chính phủ khi mà chính phủ lại vô lý, sai lầm….
- Họ muốn: làm thế nào để con cái nói bố mẹ phải nghe, trò nói thầy phải nghe và nhân dân nói chính phủ phải nghe, một xã hội như vậy mới là xã hội bình đẳng.
“Khế Ước xã hội” ra đời trong bối cảnh đó, và nó đã giải quyết được vấn đề đã nêu ra. Từ đó trở đi, cuốn sách này đã được đưa vào chương trình học phổ thông ở Pháp để giờ đây sau ngót hơn hai thế kỉ nó đã tạo ra được một xã hội Pháp nói riêng một xã hội phương Tây nói chung rất văn minh giữa con người với con người.
Khế ước đó đã nói gì?
Chúng ta hãy tách biệt “hành động” và “con người”. Con người là bản thể, là những gì mà hoàn cảnh xung quanh tác động đến nó như thế nào chúng ta không biết được, vì vậy thái độ cần có giữa con người với con người là sự tôn trọng tuyệt đối, không đánh giá, không phán xét và chúng ta cũng sẽ không phân biệt anh là ai, anh màu da gì, hay anh đến từ đâu. Anh là bản thể mà tôi luôn tôn trọng, không đánh giá, không phê bình.
Còn về “hành động”, đó chính là thể hiện cụ thể con người đó. Đối với sự việc, hành động cụ thể của người đó, ta được nói đến, được toàn quyền phán xét và đánh giá bằng tất cả các kiến thức của mỗi người.
Vấn đề nằm ở đó, bởi vì trong xã hội trước đã hình thành một mặc định rằng người ta phán xét hay đánh giá anh, một bản thể-toàn-diện qua việc anh làm.
Anh làm kém một việc và người ta sẽ xem anh là một người kém. ở nhà mình có câu “hãy nói cho tôi biết; bạn anh là ai, và tôi sẽ nói cho anh biết anh là ai”. Suy nghĩ đó ở thời điểm hiện tại đã không còn mấy phần chuẩn xác. Bởi xã hội đã làm cho giao tiếp con người trở nên phức tạp lên rất nhiều lần so với trước đây.
Khế ước muốn nói rằng, để đánh giá và nhận xét thì mình chỉ có thể đánh giá và nhận xét về hành động của người đó. Mục đích của đánh giá và nhận xét là để đối tượng hiểu được vấn đề một cách tích cực. Anh không thể nói rằng: “anh là một thằng đần”, mà đúng ra phải nói : “việc anh làm như vậy thật đần độn”! Tất nhiên đấy chỉ là ví dụ hơi phóng đại, bản thân trong văn hoá phê bình luôn phải bảo đảm sự bình tĩnh và lịch sự. Từ Khế ước, mình có thể dễ dàng nói chuyện được với tất cả mọi người từ cha mẹ, thầy cô, đến các vị lãnh đạo về những vấn đề trong cuộc sống một cách rõ ràng, trong đó sự phê bình là thẳng thắn, và luôn có sự tôn trọng giữa con người với con người.
Nhờ đó, tôi biết xử lý các vấn đề một cách rõ ràng hơn, biết dừng câu chuyện đúng chỗ, biết phân biệt chuyện này chuyện kia. Và nhất là luôn giữ một cách đúng mực các mối quan hệ.
Đây là một trong những phần tôi học được từ “Khế ước xã hội”. Tất nhiên ngày một ngày hai không thể nào thực hành trọn vẹn được. Viết ra một phần cho chính minh, phần nữa biết đâu ai đó cũng đang đi tìm câu trả lời hoặc đã làm mà chưa hiểu rõ về nó.
Đây là một chủ đề rất thú vị, ở ở tầm vi mô, ta có thể bình đẳng với từng hành động của mình, không vì một hành động mà tự mình đánh giá cả bản thân và bị tự ti, cũng như tách bạch những thành công và những khiếm khuyết cần hoàn thiện; ở tầm vĩ mô xã hội, ta cũng đồng ý hoặc không đồng ý với những quyết định hay hành động của người khác, mà không hề quy đồng sự việc ấy vào bản chất toàn diện của một người – vốn đòi hỏi nhiều yếu tố và thời gian thẩm định.
Ngô Kiến Nam
Posted by Việt Anh
Hãy bỏ ra 2 giây Like Page ! Bạn sẽ nhận được thông tin thường xuyên !
Trang cộng đồng chia sẻ các thông tin bổ ích cho mọi nhà .
Fanpage cập nhật tin tức :
https://www.facebook.com/thanhnientudo.vn
https://www.facebook.com/thanhnien-express
*Nếu bài viết này hữu ích với bạn, hãy “tiếp lửa” cho Thanh Niên Tự Do bằng cách bấm
Like, Google +1, Tweet hoặc Chia Sẻ, Gửi….cho bạn bè , người thân. Chân thành cảm ơn!
Like và Share để chia sẻ những Cảm Xúc của bạn
Thanh Niên Tự Do 